Mestûre Kurdistanî, 19. yüzyılda hem şair hem tarihçi kimliğiyle erkek egemenliğine ve yok sayılmaya karşı kalemiyle mücadele eden bir simge haline geldi
Kürt kadını, tarih boyunca hem inkârın hem de direnişin yükünü omuzlarında taşıdı. Susturulmak istenen sesiyle, görünmez kılınan varlığıyla her çağda yeniden ayağa kalkmayı bildi. Kürt kadınının tarihi, yalnızca yaşanan acıların değil, aynı zamanda direnişin ve öznenin tarihidir. Erkek egemenliğine, siyasal baskılara ve yok sayılmaya karşı kendi sözünü kuran kadınlardan biri de Mestûre Kurdistanî’dir. 19. yüzyılda yaşayan Mestûre Kurdistanî, bir tarihçi olarak bu görünmezliğe meydan okuyan nadir bir kadındır. Onun yaşamı, Kürt kadınının düşünsel ve tarihsel mücadelesinin en güçlü örneklerinden.
Mah Şeref Xanim ya da Mestûre Kurdistanî, Rojhilat Kürdistan’ın Erdelan Emirliği’nin merkezi olan Sinê kentinde, Qadiri ailesine mensup olup, 1804 yılında dünyaya geldi. Mestûrê Kurdistanî, Kürtçe ve Farsça şiirler yazmada güçlü ve etkili bir kaleme sahipti. Mestûrê Kurdistanî, kadınların konuşmasının bile yasaklandığı ve ayıp olarak görüldüğü 19’uncu yüzyılda, güçlü ve etkili sanatı ve şiiriyle başkaldırdı. Mestûrê Kurdistanî’nin kuzeni, kaside ve gazel şairi olan, aynı zamanda tarih kitabı yazarı Hedîqeya Nasiriyê’ye göre Mestûrê Kurdistanî’nin yaklaşık 20 bin şiir ve gazeli bulunmaktadır. Ancak Kürdistan tarihinin bir diğer kaynağı olan “Tuhteya Nasiriyê” kitabına göre ise Mestûrê Kurdistanî’nin kaleme aldığı 10 bin civarında şiir ve gazel divanı bulunuyor. Buna karşın Mestûre Kurdistanî’nin derlenip yayımlanan şiirlerinin sayısı 2 bini geçmemektedir ve bu şiirler 20 yıl önce Sinema Eğitim Derneği Başkanı ve Mirza Esedullah Xan Kurdistanî tarafından yayımlanmıştır.
‘Gözlerim kitap okumakla parladı’
Mestûre Kurdistanî, “Erdelan Tarihi” adlı kitabını 19. yüzyılda Doğu Kürdistan’daki Sinê şehrinde yazmıştır. 185 sayfadan oluşan kitap, Erdelan’ın tarihini anlatmaktadır. Mestûre Kurdistanî kitabına başlarken kendini şöyle tanıtır: “Ben, merhum Ebulhesen Begî’nin kızı Mestûre, yüce ve merhametli Allah’ın lütfuyla Kürdistanlıyım. Bu bilgiyi sayın âlimlere ve sanatseverlere sunuyorum. Babamın, hikmet gökyüzünün yıldızı ve akıl dünyasının oğlu olan Allah’ın rahmeti üzerlerine olsun, yardımıyla dünyaya geldiğimde, çocukları eğitme ve ailemin özellikle de o bahçenin ilk çiçeği ve ilk sakini olan benim gibi kişilerin gelişimine doğal bir sevgi duydum. Parmaklarım kalem tutmayı öğrendi ve gözlerim kitap okumakla parladı. Bazen içimde kitap okumaya karşı doğal bir sevgi belirdi. Bir gün gözlerim, dönemin yazarlarının eserlerine ve divanlarına takıldı. Bunların arasında Kürtlerin ve bu bölgenin tarihi hakkında yazılmış bir kitap (Erdelan Tarihi) gördüm. Okuduktan sonra Kürdistan’daki durum hakkında yazıldığını fark ettim. Kapsamlı bir inceleme yazılmış olmasına rağmen geriye sadece küçük bir kısmı kaldığı için, ben, o cennetin bahçesindeki bir fide ve çiçeği olarak, nesilden nesile bu hanedan tarafından geride bırakılmış biri olarak, ama şimdi o asil aileyle olan bağımla gurur duyarak, o eseri düşünceli ve eleştirel bir zihinle gözden geçirmenin gerekli olduğunu düşündüm. Bu birkaç satırı yazmaya başladım ve tarihsel eserlerin içeriğine, sözlü kaynaklara ve kendi gözlerimle gördüklerime dayanarak bu kitapta Erdelan hanedanlığının koşullarını ve olaylarını yazdım ve okuyucuların benim için dua etmelerini umuyorum.”
Erdelan’ın tarihi
Mestûre Kurdistanî, kitabında Erdelanların tarihinden bahseder ve Erdelanların yönetim dönemlerini tek tek anlatır. Mestûre Kurdistanî’nin kitabında yer alan yönetimler ve isimleri şu şekilde sıralanmıştır: Nijada Babe Erdelanî da, Desthilatdariya Babe Erdelanî, Desthilatdariya Kulolê Kurê Babê Erdelanî, Desthilatdariya Xizirê Kurê Kulolî, Desthilatdariya Îlyasê Kurê Xizirî, Desthilatdariya Xizirê Duyem Kurê Îlyasî, Desthilatdariya Hesenê Kurê Xizirê Duyem, Desthilatdariya Bablolê Kurê Hesenî, Çîroka Desthilatdariyê Munzerê Kurê Bablolî, Desthilatdariya Me’mûn Begê Kurê Munzerî, Der barê Xweseriya Bêge Begî da, Desthilatdariya Me’mûn Begê Duyem, Desthilatdariya Sorxav Begî û bûyerên serdemê, Desthilatdariya Sultan Elî Begê Kurê Sorxav Be, Desthilatdariya Teymor Xanê Kurê Sultan Elî, Helo Xan, Der barê Hukimdarîya Xan Ehmed Xanê Kurê Helo Xanî da û Kurteyek ji Mêrxasiya Mîrê Cîhangîr, Silêman Xan Kurê Elemûdinê Kurê Teymûr Xanî û Kurteyek li ser Jiyana Wî, Kelb Elî Xanê Kurê Silêman Xanî, Der barê Desthilatdariya Xan Ehmed Xanê Duyem da û ji destana Desthilata di jêr bandora bêezmûnî û nezanîyê da, Xusro Xanê Kurê Silêman Xanî, Qeyûmtiya Teymûr Xan Ecerlû li Kurdistanê, Xan Ehmed Xanê Duyem, Der barê Desthilatdariya Muhemmed Xanê Kurê Xusro Xanî û Şerê Wî li gel Babanan, Desthilatdariya Muhammed Xanê Gurcî li Sinêyê, Desthilatdariya Hesen Qulî Xanê Kurê Muhemmed Muimin Xanê Îtîmadeldewle, Desthilatdariya Huseyn Qulî Xanê Kurê Muhemmed Muimin Xanê Îtîmadewle, Ebas Qulî Xan, Elî Qulî Xan, Subhanwêrdî Xan, Hikûmeta Mistefa Xanî, Xan Ehmed Xanê Duyem, Serdema Qeyûmtiya Mewla Wêrdî Xanî, Desthilatdariya Heselelî Sultanê Kurê Ebas Qulî Xanî, Qeyûmtiya Muhemmed Riza Begê Gurcî, Desthilatdariya Subhanwêrdî Xanî (cara heştan), Hesenelî Xan, Desthilatdariya Kerîm Xanê Kurê Ebas Qulî Xanî, Desthilatdariya Xusro Xanê Duyem, Xusro Xanê Duyem (cara duyem), Desthilatdariya Lutfelî Xanê Kurê Sibhanwêrdî Xanî, Hesenelî Xan, Emenullah Xan, Xusro Xanê Duyem, Riza Qulî Xan, Emunullah Xanê Duyem, Riza Qulî Xan (cara duyem), Xusro Xanê Ermenî, Emanullah Xanê Duyem.
Son sözler
1848 yılında Erdelan Emirliği’nde meydana gelen bazı olaylar nedeniyle Mestûre Kurdistanî, halasının oğlu Hüseyin Qulî Xanî ile birlikte Kürdistan Federal Bölgesi’ndeki Baban Emirliği’nin merkezi olan Silêmaniye şehrine taşındı. Mestûre Kurdistanî, 1864 yılında 44 yaşında vefat etti. Mestûrê Kurdistanî’nin ölmeden öncesi son sözleri ise şöyle; “İki üç gündür hastalık nedeniyle ateş bedenimi ve ruhumu esir almış. Bilin, Allah ne istiyor!” diyerek gözlerini yumar.
Kadınlara ilham oldu
Kadın varlığının bile kabul edilmediği o dönemde Mestûre Kurdistanî, sanatı, mücadelesi ve sanatsal varlığıyla büyük bir miras bıraktı. Geride bıraktığı miras, mücadele eden Kürt kadınları için bir ilham kaynağı oldu. Bu miras, Kürt kadınlarına ilham vermeye devam ediyor. Mestûrê Kurdistanî’nin heykeli Sinê şehir meydanında tarihî bir eser olarak sergileniyor.
Haber: Zeynep Durgut / MA
