Bugün Kuzey ve Doğu Suriye’de ortaya çıkan merkezi olmayan Demokratik Özerk Yönetim modeli aslında Suriye’nin tamamında yaşama geçirilmesi en mümkün bir model olarak toplumsal sözleşmede ifade edilmiştir
Zana Deniz
Son dönemde Kürt Halk Önderi Abdullah Öcalan’ın Demokratik Toplum paradigmasıyla yeniden gündeme gelen devletlerin yönetim modelleri, merkezi hükümet ve merkezi olmayan yönetim modeli olarak ikiye ayrılıyor. Ulus devletlerin yetkiyi kendi elinde bulundurduğu merkezi otoriteye karşı, Kuzey ve Doğu Suriye’de komünler, meclisler ve belediyelerde toplumun aktif olarak söz sahibi olduğu merkezi olmayan yönetim modeli büyük bir örnek oluşturuyor.
Dünya genelinde ortaya çıkan küresel krizlerin başında gelen konulardan bir tanesi devletlerin yönetim modelleri ve uygulamaya koydukları sistemlerdir. Bu yönetim modelleri merkezi hükümet ve merkezi olmayan yönetim modeli olarak değişmektedir.
2011 yılında Ortadoğu’da başlayan halk ayaklanmasıyla birlikte ulus devlet modeliyle varlığını sürdüren BAAS rejimi çatırdamaya başlayarak 8 Aralık 2024’de yıkılmaktan kurtulamadı.
2012 yılından itibaren Ortadoğu’da bütün halkların örnek alacağı Kürt Halk Önderi Abdullah Öcalan’ın “demokratik ulus” paradigması temelinde ortaya koyduğu bir sistem Rojava- Kuzey ve Doğu Suriye’de yaşama geçirildi.
8 Aralık’ta 61 yıllık eski BAAS rejiminin çökmesinin ardından Suriye halkları merkezi olmayan bir yönetimin kurulması yönünde taleplerini daha yüksek bir sesle dile getirdiler. Buna karşı Şam’da kurulan geçici hükümet eski BASS rejiminden daha geri bir yönetim sistemini bütün Suriye üzerinde uygulamaya girişti. Buna karşı ise Kuzey ve Doğu Suriye, Süveyda ve sahil bölgesinde yaşayan halklar demokratik bir sistem taleplerini kendi direnişleriyle ortaya koydular.
Peki merkezi hükümet ve merkezi olmayan yönetim ne anlama geliyor?
Merkezi hükümet ve merkezi olmayan yönetim modeli arasındaki temel fark, güç ve yetkinin paylaşılma biçimidir. Merkezi sistemde tüm yetki tek bir otoritede (ulus devlet) toplanırken, merkezi olmayan yönetim modelinde karar alma mekanizması yerel yönetimler arasında paylaştırılır.
Merkezi Hükümet: Kararların tepeden alındığı bir sistemdir. Kararlar çoğunlukla hükümetin merkezinde alınır. Burada temel stratejiler ve politikalar tek bir merkezde oluşturulur.
Merkezi olmayan yönetim: Adem-i merkeziyetçi yönetim biçiminde ise; Karar alma ve uygulama yetkisi yalnızca yerel yönetim birimlerinde yani toplumun katılımcı demokrasiyi uyguladığı bir modeldir.
Bu model, kültürel çeşitliliği yüksek ülkelerde ve coğrafyalarda daha aktif bir biçimde yaşama geçirilir.
Merkezileşme, tüm kararların en üst organda alınması anlamına gelir. Buna karşılık, merkezi olmayan yönetim modelinde, yerel ve bölgesel topluma kendi kararlarını şefaf bir biçimde almaları için fırsatlar sunulur. Bu, yaratıcılığın gelişmesine olanak tanırken toplumun kendi rolünü oynamasını da teşvik eder.
Merkezi olmayan yönetim modellerinin temel özellikleri
Yerinden Yönetim: Yerel yönetimler (örneğin komünler, belediyeler, kent meclisleri vb.) kendi bölgelerine özgü kararlar alabilir ve uygulayabilir.
Yetki Dağılımı: Merkezi hükümet elinde bulundurduğu yetkiyi yerel yönetimlere devreder. Böylelikle yerel yönetimler komiteler aracılığıyla halkın sorunlarını çözer.
Katılımcılık ve Şeffaflık: Toplumun söz ve karar alma hakkı sağlanır. Katılımcı, demokratik ve şeffaf bir süreç işletilir.
Hizmette Etkinlik: Toplumun ihtiyaçları kooperatifler ve komünler aracılığıyla sağlanarak yerinde çözümler üretilir.
Kadınların merkezi olmayan yönetimlerdeki rolü
Kadınların rolü, katılımcı demokrasi, yerel temsil ve toplumsal dönüşüm açısından oldukça önemli ve etkindir. Merkeziyetçi yapılara kıyasla, yerinden yönetim sistemleri kadınların karar alma süreçlerine daha aktif şekilde katılmasına olanak tanır.
Kadınlar yerel meclislerde, komünlerde, belediyelerde ve kooperatiflerde görev alarak doğrudan karar alma süreçlerine katılır. Bazı merkezi olmayan yönetim modelleri, kadının siyasetin merkezinde yer alabilmesini etkinleştirmek ve temsilini sağlamak için Eşbaşkanlık sistemini benimser. Buna en iyi örnek Kuzey ve Doğu Suriye Demokratik Özerk Yönetimi’dir.
Kadın kotası uygulamaları sayesinde kadınlar yönetimlerde etkin roller üstlenir. Kuzey ve Doğu Suriye’de; Kadın Meclisleri, Kadın Komünleri ve Kadın Savunma Birlikleri (YPJ) gibi yapılarla kadınlar hem siyasi hem de toplumsal alanda aktif rol oynar.
Merkezi hükümetin temel özellikleri:
Merkezi Yönetim: Tüm idari ve siyasi kararlar merkezî hükümet ve otorite tarafından alınır. Yerel kurumlar, merkezin karar ve talimatlarına göre hareket eder.
Hukuki boyut: Ülkede bütün yasa ve kararlar tek bir elde toplanır. Her bölgede aynı yasalar geçerlidir, yerellerin karar alma hakları yoktur.
Merkezi hükümet yapısı: Bakanlıklar ve kamu kurumları, merkezî hükümete bağlı olarak görev yapar. Her kurum oluşturulan sisteme uygun hareket eder.
Devlet otoritesi: Ulus devlet modelinde kamu hizmetleri yürütülür. Bakanlık vb. kurumların ayrı bir hakimiyeti bulunmaz ve devlet adına çalışma yürütürler.
Merkezi hükümette karar alma: Yasama, yürütme ve yargı organları merkeze bağlı hareket eder. Bu organlar merkezi hükümetin otoritesine göre kararlar alır ve çalışır.
Kadınların merkezi hükümetteki rolü
Her ne kadar merkezi yönetimlerde kadınlar yer alsa da bu sayı sınırlı tutulur ve sistemin dayattığı kodlara göre hareket edilir.
Son yıllarda birçok ülkede kadınların siyasi karar alma mekanizmalarına katılımı artmış olsa da hâlâ küresel düzeyde tam eşitlikten uzak bir tablo söz konusudur.
Merkezi olmayan yönetim modelleri
Merkezi olmayan yönetim sistemini benimseyen ülkeler, genellikle federal ya da yetki genişliği esasına dayalı demokratik yapılarla yönetilir. İşte bu sistemleri uygulayan bazı örnek ülkeler:
Almanya: 16 eyalet kendi yasalarını çıkartabilir ve özerk kararlar alma hakkına sahiptir.
İsviçre: 26 kanton, her kanton kendi özerk kararlarını almaktadır.
Kanada: 10 eyalet ve 3 bölgeden oluşur. Eyaletler sağlık, eğitim gibi alanlarda kendi kararlarını alır.
Avustralya: 6 eyalet ve 2 bölgeden oluşur. Her hükümet kendi özerk kararlarını alma hakkına sahiptir.
Hindistan: 28 eyalet ve 8 birlik bölgesidir. Her eyalet kendi hükümetini oluşturan ve yasalarını hazırlayan federal bir sistemdir.
Brezilya: 26 eyaletten oıluşan federal bir cumhuriyettir. Her eyaletin kendi anayasası ve yasalarıyla belirlenmiş yetkileri bulunmaktadır.
İspanya: İçinde farklı özerk bölgelere sahiptir. Parlamenter demokrasiye dayalı bir anayasal monarşiyle yönetilir.
Merkezi hükümet sistemine sahip ülkeler, genellikle otorite devlet yapısıyla yönetilir. Bu sistemde tüm siyasi ve idari yetkiler merkezî hükümette toplanır; yerel yönetimler sınırlı yetkilere sahip olsa da merkezi yönetime bağlıdır.
Merkezi hükümet modelleri
Fransa: Üniter devlet modeliyle yönetilir, merkeziyetçi yapının en klasik örneklerinden biridir.
Türkiye: Üniter devlet sistemi hakimdir. Fransa modelini kendisine örnek almıştır.
Çin: Tek partili hükümet sistemiyle yönetilir, tüm kararlar merkezden alınır; yerel yönetimler sıkı denetime tabidir.
Japonya: Parlamenter devlet ve monarşi ile yönetilir, yerel yönetimler oluşturulsa da merkezi kontrol baskındır.
Yunanistan: Üniter Cumhuriyet ile yönetilir, kararlar merkezi hükümet tarafından alınır.
Mısır: Üniter Cumhuriyetin merkezi otoritesi güçlüdür; başkanlık sistemiyle yönetilir ve kararlar merkezden alınır.
Abdullah Öcalan’ın yaşama geçirdiği demokratik ulus sistemi
Bütün bu merkezi ve merkezi olmayan sistem tartışmaları devam ederken, bugün Rojava- Kuzey ve Doğu Suriye Demokratik Özerk Yönetim Kantonlarında Abdullah Öcalan’ın demokratik ulus paradigmasına bağlı merkezi olmayan demokratik bir yönetim modeli halklar tarafından yaşama geçiriliyor.
Kuzey ve Doğu Suriye Demokratik Özerk Yönetimi 7 bölgeden oluşmaktadır; Cezire, Deyrizor, Rakka, Fırat, Minbic, Şehba ve Tebka.
Minbic ve Şehba Türk devletine bağlı çeteler tarafından işgal edilmesinden kaynaklı bu yerlerin durumu halen net değil.
Kuzey ve Doğu Suriye örneğinde ortaya çıkan Özerk Yönetim modeli
Kuzey ve Doğu Suriye’nin belirlenen bölgeler ve kantonlarında yaşam komünal merkezi olmayan bir sistem ile yürütülmektedir.
Kuzey ve Doğu Suriye Demokratik Özerk Yönetim modeli, klasik merkezi sisteme karşı atılmış cesur bir adım olarak halklar tarafından ilgiyle karşılanıyor.
Öte yandan kadının merkezi olmayan sistemdeki rolü, şu şekilde ifade edilmektedir: “Kadınlar yaşamın her alanına eşit katılım ve kendi işleriyle ilgili kararları alma hakkına sahiptir.”
Halkın kendini yönetme biçimi toplumsal sözleşme
Kuzey ve Doğu Suriye Demokratik Özerk Yönetim tarafından bütün halkların katılımıyla 134 maddelik “toplumsal sözleşme” yaşama geçirildi.
Toplumsal sözleşmenin girişinde Kuzey ve Doğu Suriye halklarının; Kürtler, Araplar, Süryaniler, Türkmenler, Ermeniler ve Çerkezler olarak ‘geleceği inşa etmek için’ bir araya geldikleri ifade edilirken, bu sözleşme, “Suriyeliler arasında özgürlüğün, barışın ve birliğin garantisi olacak” ifadelerine yer verilmiştir.
Toplumsal sözleşmenin 11. maddesinde, “Kuzey ve Doğu Suriye Demokratik Özerk Yönetimi, örgütlü, demokratik bir toplum ve özgür bireye dayalı olup, uzlaşıya dayalı, temsili ve doğrudan demokrasi ilkesi doğrultusunda halkların, grupların ve bileşenlerin yerel örgütlenmelerini esas almaktadır” sözleriyle merkezi olmayan bir modelin ortaya konulduğu dile getirilmektedir.
Demokratik Toplum paradigması ile kurulan yaşam modeli
Kuzey ve Doğu Suriye Demokratik Özerk Yönetim modeli kendi merkezi olmayan sistemini toplumsal sözleşmenin 67. maddesinde şu şekilde ifade eder: “Kuzey ve Doğu Suriye Demokratik Özerk Yönetimi, demokratik ve özgür toplumsal yaşamını, konfederal biçimde örgütlenen komünler, konseyler, akademiler, kooperatifler, topluluk ekonomik birimleri ve toplumsal sistemi tamamlayan kurumların oluşmasına dayalı olarak düzenler. Toplumun demokratik sistemi de bu kurumlara bağlı olarak gelişir ve pekişir.”
Bugün Kuzey ve Doğu Suriye’de ortaya çıkan merkezi olmayan Demokratik Özerk Yönetim modeli aslında Suriye’nin tamamında yaşama geçirilmesi en mümkün bir model olarak toplumsal sözleşmede ifade edilmiştir. Bu modelin Suriye’nin tamamına uygulanması durumunda Suriye’nin demokratikleşmesi sağlanarak kriz, kaos ve istikrarsızlıktan kurtuluşun adımları atılacaktır.
