Mahabad Çarçıra Meydanı’nda ilan edilen Kürt Cumhuriyeti sadece bir yıl yaşadı. Bu bir yıl içinde Kürtçe eğitim başladı ve dünya klasikleri Kürtçe’ye çevrildi. Mahabad’a saldıran İran güçleri, 15 Kürt siyasetciyi idam etmekle kalmadı, Kürtçe basılan kitapları şehir meydanında yaktılar
Hüseyin Darıca
İkinci Dünya Savaşı’nda İran’daki Şah yönetimi, Nazi Almanya’sının yanında yer aldı. Bu tutum hem bölgede hakim olan İngilizleri, hem İran’a komuş olan Sovyetler Birliği’ni telaşlandırdı. Müttefik devletler içinde yer alan Sovyetler Birliği kuzeyden, İngiltere güneyden İran’a girdi. İngilizler zaten Irak’ı 1. Dünya Savaşı’nda işgal etmiş, buradan cephelerini İran’ın güneyine kaydırdılar. Şah Rıza tahtından İngiliz yanlısı oğlu Muhammed Rıza lehine feragat etti. Hem dünyadaki durum hem de bölgedeki durum Kürtlerin örgütlenmeleri için elverişli bir ortam oluşturdu. Bağımsızlıkçı eğilimi giderek güçlenmeye başladı. 16 Ağustos 1943’te KOMELA (Komeleyê Jinêweyê Kurdistan/Kürdistan Diriliş Topluluğu) kuruldu.
KOMELA, kentli orta sınıf, milliyetçi bir aydın hareketi olarak şekillendi. Amacı büyük ve bağımsız bir Kürdistan kurmak olup, seküler bir karektere sahipti. Hareket, kısa sürede İran’ın dışında Musul-Kerkük-Süleymaniye’de de örgütlenmiştir. KOMELA, daha sonra Mahabad’ın bayrağı olacak olan kalem, güneş ve buğday başaklarını da barındıran güneşli bayrağı milli bayrak olarak kabul etti, İran’daki Kürtler arasında ileri gelen isimlerden olan Gazi Muhammed’in KOMELA’nın üyelik teklifini kabul etmesi üzerine KOMELA’nın etkinliği daha da arttı, Gazi Muhammed KOMELA’da öne çıkan isim oldu. Kendisi de bir molla olan Gazi Muhammed, görece seküler bir yaşam tarzına sahipti.
Örneğin o dönemler kızını okula gönderen sayılı mollalardandı. Gazi Muhammed’in Molla sıfatının İslami değil daha çok sosyal bir karşılığının olduğunu belirtmek gerekir. KOMELA’nın başvurusu üzerine 1945 yılında SSCB bölgede ‘Kürdistan- Sovyet Kültürel İlişkiler Cemiyeti’ni kurdu. Nisan 1945’te cemiyetin binası törenle açıldı. Açılış töreninde ‘Dayika Niştıman (Ana Yurt)’ adlı bir opera sergilendi. Şimdiye kadar illegal çalışan KOMELA, Sovyetleri de davet ettiği bir toplantı ile gizli örgütlenmeye son verdi.
Bağımsız Mahabad’ın ilanı
25 Ağustos 1945’te 105 kişilik kurucu üye İKDP’yi (İran Kürdistan Demokrasi Partisi) kurdu. Daha doğrusu KOMELA KDP’ye dönüştü. İKDP’nin kuruluşu ile KOMELA’nın bütün üyeleri bu partiye geçti. Kasım 1945’te günlük ‘Kürdistan’ gazetesi yayın hayatına başladı. Akabinde Mustafa Barzani, 3 bin kişilik silahlı kuvveti ile Irak’tan Mahabad’a geçti. 22 Ocak 1946 günü Sovyet temsilci ve subaylarının da bulunduğu bir miting ile Çarçıra Meydanı’nda Gazi Muhammed, Mahabad Kürt Cumhuriyeti’ni ilan etti. Cumhuriyetin sınırları başkent Mahabad ile beraber 7 ili kapsıyordu. 30 parlamenterden oluşan Meclis devletin başkanı olarak Gazi Muhammed’i seçti. Daha önce KOMELA’nın tasarladığı bayrak parlamento binasına asılıp milli bayrak seçildi ve Kürt şair Dildar’ın 1938’de Bağdat’ta hapisteyken Sorani lehçesiyle yazdığı ‘Ey Reqîb’ şiiri bestelenerek milli marş ilan edildi. 13 bakandan oluşan bir hükümet kuruldu.
Sovyetlerin aracılığı ile 3 Mayıs 1946’da Mahabad Cumhuriyeti ve Azerbaycan Hükümeti arasında ‘Kürdistan-Azerbaycan Dostluk Anlaşması’ imzalandı. Sovyetler Birliği Mahabad Cumhuriyeti’ne silah yardımında bulundu. Kürtçe eğitim dili oldu ve ilköğretim zorunlu hale getirildi. Yetişkinler için akşam kursları kuruldu. Kadınların toplumsal yaşama katılımı artırılarak sosyal kurumlarda görev almaları sağlandı. Bazı Sovyet subayları Kürt güçlerinin düzenli bir ordu kurmalarına yardım etmek için Mahabad’a geldi. Kürt Halk Ozanları Enstitüsü kuruldu. Tebriz’e öğrenci yollanarak eğitim görmeleri sağlandı.
Mahabad’ın sonu
BM üyesi olana İran, sınırlarında kurulan devletlere müdahaleyi gündeme getirdi. ABD ve İngilizler bu talebi destekledi. İran ordusunun Mahabad’a doğru hareket etmesi üzerine Sovyet temsilcileri, Kürt yetkililere herhangi bir açıklamada bulunmadan Mahabad’ı terk etti. Sovyet kuvvetleri Mayıs 1946’da İran’dan tamamen çekildi. Yapılan anlaşmalar da hükümsüz kaldı. Sovyetler çekilir çekilmez İran, Azerbaycan’a saldırıp hükümeti düşürdü, yöneticileri öldürdü. İran ordusu daha sonra Mahabad’a saldırdı. Gazi Muhammed, şehrin İran ordusu tarafından talan edilmesini engellemek için kendiliğinden teslim oldu. Gazi’nin teslim olmasından sonra İran ordusu 17 Ocak 1946’da Mahabad’ı işgal etti. Gazi Muhammed ve 15 dolayında yönetici 31 Mart 1947’de idam edildi. Mustafa Barzani ise Sovyetler Birliği’ne sığındı ve 11 yıl burada yaşadı. İran rejimi tarafından birkaç gün içinde Mahabad Kürt Cumhuriyeti’ne ait bütün izler silindi. Kürtçe eğitim yasaklandı, Kürtçe kitaplar Mahabad Meydanı’nda yakıldı.
İran Kürdistan Demokrat Partisi’nin ilkeleri
İran Kürdistanı’na özerklik;
Kürtçenin resmi dil olarak kullanılması;
Bölgesel bir yönetim konseyinin seçilmesi;
Mahalli kökenli memurların alınması;
Kürdistan gelirinin yine Kürdistanlılara sarf edilmesi;
Azerbaycan hareketi ile işbirliği oKürdistan’da ekonomik ve sosyal yaşamın iyileştirilmesi. (Kürt Ulusal Hareketi, Chris Kutschera. s. 201 avesta yayınları, İst. )
Mahabad’ın önemi
Mahabad’da ilk kez Kürtler adına göndere bir bayrak çekildi. Kürtçe resmi dil olarak ilan edildi ve Kürtçe eğitim başladı. Dünya klasikleri Kürtçe’ye çevrildi ve ilk eğitim zorunlu hale getirildi. Bu nedenle Kürtler için her zaman özel bir yeri oldu. Aydınların yönettiği ilk hareketti. Bu olay, koşullar elverişli olduğunda, Kürtlerin bir devletin temellerini atabileceğini ortaya koymuştur.
