Diyelim ki topluluk insanın birinden rahatsız ya da sürekli sorun çıkartan birini şikâyet ettiler. Şikâyet ettikleri kişi, topluluk içerisinde sorun yaratan biri, baskı yapıyor, insanları zorluyor. Ondan sonra dara kaldırma diye bir deyiş var. Dara kalkmak, özeleştiriye kalkmak gibi bir şeydir
Ali Haydar Kaytan
Toplum, her şeyiyle böyle gırtlağından tutulmuş, boğulacak konumda olan bir toplum değildir. Ama bugün devlet her yerdedir. Devlet evin içindedir. Devletin sızmadığı tek bir kurum kalmamıştır. O açıdan da demokrasinin alanı alabildiğince daraltılmıştır. Bu çerçevede iktidar da her yere yayılmıştır. Burada sistem içinden, sisteme karşıtlık büyük önem taşıyor. Sistemin içinde kalmak ama gene de sistem karşıtı olmak, sistemin içinde kendi kendini yönetir duruma gelmek. Önderlik bunun kolay olmadığını söyledi. Bunun için Hallac-ı Mansur ve bunun gibi değerli düşünce savaşçıları olmak gerekli. Sistemin içinde, sisteme karşı direniş o kadar kolay değil, ama gerekli olan da budur.
Hangi açıdan bakarsanız bakın, demokrasiyi şöyle tanımlayanlar var. Demokrasi bir kopuş sistemidir, bir çıkış, bir kaçış rejimidir. Biraz da dinsel kavramlarla ifade ediliyor. Mısır’da Yahudiler ne yapıyor, Mısır’dan, Firavun sisteminden kopuyorlar. Mısır’dan çıkıyorlar ve Firavundan kaçıyorlar. Aslında kurdukları demokrasidir. Musa’nın komutasındaki toplumun, kendi kendini yönetme biçimi demokrasidir. Özü budur. Ama temel bir özelliği var. Mısır’ın içinde kaldıkları müddetçe yaşadıkları köleliktir, onun için sistemden kopmak önemlidir. Önderlik zaten öyle koyuyor. “Kopuşu” ilk koşul olarak belirledi. Sistemden kopmak, devletçi uygarlık sistemden kopmak. Demokratik uygarlık sistemi ancak öyle inşa edilebilir. Demokratik Moderniteyi öyle inşa edebilirsin, kopmadan olmaz. Fakat bu konuda sorunlar var.
Hukuk alanında müeyyide vardır. Hukukun öne çıktığı veya diyelim ki kabul gördüğü toplumlar, aslında dağılmış, bireyciliğin hâkim olduğu toplumlardır. Bireysellik bile değildir, bireyciliğin oldukça geliştiği toplumlardır. Yoksa toplum o tarz şeyleri kabul etmez. Ahlaki cezalandırma yöntemleri, biçimleri var. Tecrit bir ahlaki yargılama biçimidir, teşhir bir ahlaki yargılamadır ve bunlar Alevi geleneğinde çok yaygın olarak vardır. Belki şimdi yoktur, ama eskiden vardı. Eskiden Alevi cemleri olurdu. Bunların ritüel boyutu da var, ama sınırlıdır. Asıl olan toplumun sorunlarını çözmektir. Toplumun bir araya gelmesi, kendi sorunlarını çözmesidir. Zaten toplumun kutsalları dediğimiz dini önderler var. Bu dini önderler, sorun çözücü özelliklere sahiptirler, güzel yanları vardır.
Savunmalara bakıyorsunuz, “toplumun kutsalları” kavramı içerisinde değerlendirilen kutsallardan üçüncüsü, bilgeler ve ozanlardır. Alevilerde de bu Alevi dedeleri, pirleri var, onların bir yönü ozanlıktır. Saz çalmasını bilmeyen ve deyiş söylemesini bilmeyen çok az pir vardır. Onlar olmadan pir olunmaz. Bu çok önemlidir. Sözün gücü anlamında, büyük önem taşır. Sözün sihirli gücüne dayanarak sorunları çözerler. Giderler bir yoksulun evine, köy hakkında bilgi alırlar. Köyde yaşanan sorunları sorarak bilgi alırlar. Mutlaka asgari bilgilenme olur. Toplantı olduğunda, bu sefer topluma danışırlar. Ne sorunlar var diye sorar, öğrenirler.
Diyelim ki topluluk insanın birinden rahatsız ya da sürekli sorun çıkartan birini şikâyet ettiler. Şikâyet ettikleri kişi, topluluk içerisinde sorun yaratan biri, baskı yapıyor, insanları zorluyor. Ondan sonra dara kaldırma diye bir deyiş var. Dara kalkmak, özeleştiriye kalkmak gibi bir şeydir. Kişi takmayabilir, Pirin yargısını da cemaatin değerlendirmelerini de kabul etmeyebilir, sizi dinlemiyorum diyebilir. O durumda toplumun onayını da alarak Pir şunu söyler, “bu adam tecrittir, kimse bu adama selam vermeyecek, bu adamın davarını kendi davarına katmayacak, zor duruma düşerse kimse yardımcı olmayacak…” Kısacası toplumdan dışlar.
Köy yerinde, biraz da kapalı toplum dediğimiz o toplum biçimlerinde, bu tarzda bir tecrit edilmişlik durumu ölümle özdeştir. Kısa bir süre geçtikten sonra, adam yalvar yakar olur, gelir özür diler, af diler. Onun için de toplumun gene toplanması gerekir. Hatta evinin önüne bir taş dikerler, o taş düşmedikçe aforoz devam ediyor demektir. O taşa kimse dokunamaz. O taşı evin önüne kim dikmişse, ancak o kişi devirebilir. O devirmedikçe, onun hakkında alınan bütün kararlar geçerlidir ve uygulanmak zorundadır. Sonra adama ceza biçerler. Söz konusu olan kişi, belli bir süre sonra pişman olup geldiğinde, özeleştiri vererek topluma katılmak istediğini belirttiğinde, topluluk bu durumu konuşmak ve yeni bir karar almak için, yeniden bir araya gelip tartışırlar. “Bir öküzü var, öküzünü kessin, köylülere dağıtsın.” İşte adam yalvarır. “Ben çift sürüyorum. Fakir bir adamım, ben nasıl öküz keseyim” diyerek ikna etmeye çalışır. En sonunda öyle bir noktaya gelinir ki, “ha bir elma, ha bir öküz” denilerek, bir elmayla barış sağlanır. O bir elma verince, köylüler onu kendilerine katarlar. Cezası bu kadardır. Muhteşem bir şeydir. Sorun böyle çözülüyor ve o kadar içtenlikle çözülüyor. Bir de toplum kendi gücünü görüyor. Kişi toplumun gücünü görüyor ve toplumsuz yaşamın dehşetini fark ediyor. Bu açıdan yeniden toplumsallaşma gelişiyor.
Bu mekanizma, böyle sıradan, basit, hiç etkili olmayan bir mekanizma değildir. Günümüz dünyasında etkisiz olabilir. Kimse takmaz bunu zaten, ama toplumsallığın var olduğu dünyada, hâkim olan kültür tarzı budur. Demek ki, ahlakta içten gelme bir kural, uygulama söz konusuyken, kurallar içselleşmişken; hukukta kurallar dıştan dayatılır. Bazen hukuku çiğnemek anlamlı bir duruştur da hukuk kurallarını çiğnemek gelişme bile sayılabilir, olumlu olarak bile değerlendirilebilir, bu da kesinlikle böyle değerlendirilebilir.
