Digor’daki birçok ailenin geçmişi, Ermenistan’ın Elegez bölgelesine dayanır. Ora doğumlu olup, hayatta kalan son bir kaç yaşlı, çocukluk çağlarında gelip yerleştikleri Digor’un Ermeni ve Ezidi köylerinde, geride bıraktıkları köylerinden hayranlıkla bahsederler.
O geçmişe dair anlatılarda; Sovyet devrim saflarında yer alan ve akıbeti belli olmayan birçok Digorlu devrimci ve ailelerine ilişkin dramlar da var. Bunlardan Ûsıvê Sofilerin aile dramı beni en çok etkileyenlerdendir.
Ûsıvê Sofinin dört çocuğunun en büyüğü Evdıla’dır. Bolşeviklerin ‘toprak herkesin’ söylemi dilden dile dolaşıp Elegezin gölgesindeki Qezbin köylerine ulaşınca, Evdıla da kendini tutmayıp o rüzgâra kapılır. Cesareti güven uyandırır ve çarı devirmek için yapılan hazırlık çalışmalarında, sorumlu düzeyinde yer alır. Raporlarını, gelen çoğu talimattaki ‘görünmez yazı’ tekniği ile kaleme alır. Soğanı sıkıp suyunu çıkartır ve o suyu mürekkep olarak kullanır.
Ailesi Evdıla’nın geleceğinden kaygılıdır, onu eve ve köye bağlamak için evlendirme arayışına girerler. Çalışmalar için köyden uzak olduğu bir dönemde, ondan habersiz evlendirirler; başlık parası belasına çare olarak da üç erkek kardeşin, tek kız kardeşi Zelixan’ı, berdel yaparlar. Lakin Xezal’ın dillere destan güzelliği de Evdıla’yı yolundan etmez, yüreğindeki devrim ateşi daha kordur ve o ateşte yanmak için 1917’nin sonbaharında geri dönmemek üzere köyden ayrılır. Hareket başarılı olur, Çar devrilir, Bolşevikler iktidara gelir. Ama sorunlar birden bitmez, Elegezin eteklerindeki Müslüman Kürt köyleri ile karşıdaki Digor’un Ermeni ve Ezidi köylerinde huzursuzluk başlar. Devrim Elegeze geç kalır, ölümden kaçışlar başlar, belleklerindeki travmatik acılarla, Elegez’dekiler Digor’a, Digor’dakiler de Elegez’e göç ederler.
Xezal yıllarca, Evdıla’nın yaratıcısı olduğu devrimin sınırlarının ötesinde, hasretle yolunu gözler. Lakin ne Evdıla gelir, ne de bir haber. Elegez’deki köyü Şor’u özlediğinden, sınıra inat, ara ara ziyarete giden komşuları İsmailê Besê, Evdıla’ya dair her defasında ayrı haberlerle gelir. Lakin son gidişinde o da gelmeyince tüm umutlar yitirilir, Xezal hasrete son verir.
Xezal`a berdel olan, Evdıla’nın bacısı Zelixan`ın eşi de Türkiye`de askere alınır. O da gider gelmez, kara haberi baba evine gelince, Zelixan’a da baba evinin yolu görünür.
Zelixan berdele karşı çıkan ‘ben Xezal’a el sürmem, ha Xezal, ha Zelixan’ diyen abisi Evdıla’yı hiç unutmaz, unutulmasını da istemez. Çocuklarına anlattığı; orduları yenen, çarı deviren, ülke kurup, dört düvele nam salan, masal kahramanıdır abisi.
Zelixan, medreselerde eğitim almış, okuryazar ve zeki bir kadındır. Kürtçe dışında Türkçe Arapça, Farsça bilir, Rusça ve Ermeniceyi anlar. Genç kızlığından beri, çeyizinin en kıymetli parçasıymış gibi sakladığı Ehmedê Xanî’nin ‘Nûbihara Biçukan’ , Melayê Cizirî’nîn `Dîvan`, ve de Bedirxan bey ile Şêx Saîd’i anlatan başucu kitaplarını, okuya okuya, satır satır ezberlemiştir. Ölümünden sonra, 1986 yılında jandarmaca yapılan ev baskınında bu kitaplara el konulur ve akıbeti bilinmez.
Dergâh gibidir, ikinci evliliğini yaptığı Digor Arpalıdaki evi. 80 Darbesi öncesi ülkede ve bölgede örgütlenen devrimci hareketlerin konağıdır. Gelip “Nene`den” anılarını dinler nasihat alırlarmış. Hele Nene birde stran söylerse, keyiflerine diyecek yokmuş.
‘Romê Şêxê min xeniqandin/ Ax felek felek ka Kurdistan ka birca belek’*
‘Derê koza berxê dayika min filitî, gurê kirê çıyayê gilîdaxê nû lê xebitî’ Nene’nin sesinden yaralı tarihin stranları, yürekleri bilermiş.
Evi Tillo’dan köye gelen dewrêşlerin de konağıdır. Köy ahalisi evin hemen önündeki şimşir taşlarda oturur, dewrêşler el defleri ile ritim tutar, Zelixan’la birlikte tüm köye beyitler okurlarmış.
Ezidi kızı Zeynep’in, aşığının yaktığı ve Zelixan’ın söylerken içerlenip zaman zaman ağladığı ‘wî gorî gorî Zeynevê/ dinalim ji kezebê / birîna min têxin şîrê şewê/ kefenê min bibirin dawa dêrê zeynevê.’* stranının devamını ne yazık ki bulamadım.
*Rom Şeyhimi astı/oy felek hani Kürdistan hani bırca belek ( Mir bedirhanın Kasrı)
*‘Zeynebe Kurban olurum / Ciğerden inliyorum/ yarama şap basın/ kefenimi Zeyneb’in entari eteğinden kesin’
