Ahmed Arif’in ’33 Kurşun’ şiirine konu olan Sefo Deresi Katliamı’nın üzerinden 77 yıl geçti. Katliamda, yakınlarının kaybedenler, ‘Kürtler geri adım atmadı, susmadı ve direnmeye devam ediyor’ dedi
Temmuz 1943 yılında “sınırı ihlal ettikleri” gerekçesiyle Van’ın Saray ve Özalp ilçesine bağlı Sırımlı (Xerapsorik), Değirmigöl (Îngizamilan) ve Çaybağı (Runexar) köylerinde askerler tarafından gözaltına alınan 33 köylüden 32’si, dönemin 3. Ordu Komutanı Orgeneral Mustafa Muğlalı’nın emriyle götürüldükleri Sefo Deresi’nde elleri arkadan bağlanıp, diz çöktürülerek infaz edilmelerinin üzerinden 77 yıl geçti. Cumhuriyet tarihinin en büyük toplu katliamlarından biri olarak bilinen “Sefo Deresi Katliamı”, Ahmed Arif’in “33 Kurşun” şiiriyle tarihe “33 Kurşun Katliamı” olarak geçti.
‘O bölgeye girmeye izin vermiyorlar’
Sırımlı (Xırabsor) Mahallesi’nde yaşayan Cüzeyri Özkaplan, katliamda 15 akrabasını kaybetti. Özkaplan, kendi köylerinde 16 kişinin katledildiğini kaydetti. Katledilen insanların hiçbir suçunun ve günahının olmadığını belirten Özkaplan, “Mustafa Muğlalı, bu insanları toplayıp Sefo Deresi’ne götürdü ve acımasızca katletti. Katliamda 2 amcam, babamın kuzenleri, babamın amcaları ve akrabalarını kaybettik. Bu insanlar katledildiğinden uzun süre kimsenin haberi olmadı. Hatta aileler cenazelerini bile alamadı. Yıllardır da kimsenin o bölgeye girmesine izin vermiyorlar. O insanların kemikleri ve bedenleri hayvanlara yem oldu” dedi.
‘Anıt yapmak istedik!’
Katledilenlerden geriye kalanların yıllardır acı ve ıstırapla yaşadığını dile getiren Özkaplan, şunları anlattı: “Bizler olay aydınlatılır diye beklerken, 2004 yılında Özalp’teki bir tabura Mustafa Muğlalı’nın ismini verdiler. Dava açtık ve o ismi oradan kaldırttık ama AİHM’e gitmek için yaptığımız başvuru zaman aşımı nedeniyle tarihin tozlu sayfalarında yerini aldı. Aileler olarak orada bir anıt yapmak istedik ve katliamın yıldönümünde oraya gitmek istedik ama izin vermediler. Orası yasaklı ve girişlere izin verilmiyor. Katledilen insanların arasında 90 yaşındaki kişiler de vardı, izne gelen iki asker de.”
Zîlan, Roboskî, Ankara ve Suruç katliamlarını hatırlatan Özkaplan, “Bu ülkede onlarca katliam yaşandı ama hiçbirinin hesabı verilmedi. Devlet yaşanan bu katliamlardan dolayı özür dilemek bir yana ölülerimizin kemikleri üzerinde bir dua bile okumamıza izin vermiyor” dedi.
‘Kürtler susmadı ve direnmeye devam ediyor’
Değirmigöl (Êngiza Mila) Mahallesi’nde yaşayan Mehmet Ali Özay ise, katliamda 3 amcasıyla birlikte 7 akrabasını kaybetti. “Bu insanlar madem suçluydular neden mahkeme kurup yargılamadılar?” diye soran Özay, katliamda hayatlarını kaybeden hiç kimsenin bir suçunun olmadığını vurguladı. Katliamda sadece amcası İbrahim’in yaralı olarak kurtulduğunu belirten Özay, şunları anlattı: “Amcam kurtuldu ama o da kaçtığı İran’da hayatını kaybetti. Kurtulan amcam bize, ‘Bizi Sefo Deresi’ne götürüp el ve kollarımızı bağladılar. Hatta bizi öldüreceklerini söylediler, biz de hatamızın olmadığını söyledik ama hepsini öldürdüler’ dedi. O günden bugüne Kürtler hala ölüyor, hala kanıyor. Biz bu acıyı unutamayacağız. Onlarca kuşak geçse de bu yaşananları onlara aktaracağız. Ölülerimizin kemiklerini bile bulamadık. Bu devlete ne diyelim ki? O insanlar öldürüldüklerinde ağlamayı ve yas tutmayı bile yasakladılar. Devlet devlet olsaydı o katliamda parmağı olan herkesi yargılar, bizim karşımıza çıkarırdı ama yapmadı. Orada öldürülen insanların tamamı bu bölgenin rûspîleriydi (Aksaçlılar). Kim ne yaparsa yapsın biz Kürdüz ve davamızın arkasındayız. Öldürmekle Kürtler bitmez. Şeyh Said’den, Seyit Rıza’dan bugüne onlarca katliam yapıldı ama Kürtler geri adım atmadı, susmadı ve direnmeye devam ediyor.”
Planlı bir katliam
29 Temmuz 1943 yılında “sınırı ihlal ettikleri” gerekçesiyle Van’ın Saray ve Özalp ilçesine bağlı Sırımlı (Xerapsorik), Değirmigöl (Îngizamilan) ve Çaybağı (Runexar) köylerinde askerler tarafından gözaltına alınan 33 köylüden 32’si, dönemin 3. Ordu Komutanı Orgeneral Mustafa Muğlalı’nın emriyle götürüldükleri Sefo Deresi’nde elleri arkadan bağlanıp, diz çöktürülerek infaz edildi. Bir köylü ise cenazelerin altında kalarak hayatını kurtardı. Türkiye tarihinin en büyük toplu katliamları arasına geçen olay, sınır ihlalinde bulundukları gerekçesiyle İran tarafındaki Kürt aşiretlerin koyunlara devletin oluşturduğu silahlı grupların zaman zaman el koymasıyla başlayıp, yine Mehmedi Misto adındaki bir aşiret reisinin 2 bin koyununa el konulması ile tırmandı. Ailenin Özalp Kaymakamlığı’na mektup yollayarak koyunlarını geri istemesine olumsuz yanıt verilmesi üzerine bazı aşiret üyeleri sınırı 1,5 kilometre aşıp, 500 koyunu alarak sınırın öte tarafına geçirdi. Bunun üzerine o dönem Rus işgaline karşı bölgeye gönderilen 3. Ordu Komutanı Orgeneral Mustafa Muğlalı tarafından 33 köylü gözaltına alındı.
Bir kişi kurtuldu
İçişleri Bakanlığı müfettişi Avni Doğan, gözaltındaki köylülerle görüşüp onların suçsuzluğunu anladı. Fakat kaymakam ve subayların “Bunlar bizim ordunun nasıl ve nerede konuşlandığını Ruslara bildirerek casusluk da yapıyorlar” yalanı doğrultusunda müfettişi dinlemeyen Muğlalı’nın emriyle 30 Temmuz 1943 günü gece yarısından sonra tutuklular jandarma tarafından cezaevinden alınıp, hudut taburu komutanına teslim edildi. Elleri bağlı 33 köylünün 32’si, iki manga askerin yaylım ateşi sonucu oracıkta katledildi. Sadece bir köylü, cenazelerin altında kalarak yaralı bir şekilde sağ kaldı. Ancak o da kısa süre sonra sığındığı İran’da yaşamını yitirdi.
Resmi rapor: Elleri, kolları bağlandıktan sonra…
Başbakanlığın 21 Mayıs 1951 tarih ve 5/10-1912- 6/1637 sayılı raporunda, dönemin tabur komutanının olaya dair anlatımları şu şekilde yer aldı: “1943 senesi Temmuz’unda Üçüncü Ordu Müfettişi Mustafa Muğlalı, Özalp ilçesine gelmiş ve Askeri mahfelde Van Valisi Hamit Onat, Özalp Kaymakamı Hilmi Tuncel, Özalp Sulh Yargıcı Baki Tekin, Tabur Komutanı Şükrü Tüter ile beraber bulunurken, Van Valisi ile Özalp Yargıcı, Özalplı bazı vatandaşların hududun öbür tarafındaki şahıslarla münasebette bulunarak emniyet ve asayişi ihlal etmekte olduklarından şikâyet etmişlerdir. Bu şikâyet üzerine Ordu Müfettişi, Tabur Komutanı Şükrü Tüter’e, ‘bu adamları sana teslim ettireceğim, icabına bakar temizlersin’ diye emir vermiş ve bu emir üzerine hazırlanan listeye isimleri ithal olunan 32 vatandaş Vali Hamit Onat’ın emriyle Özalp Kaymakamı tarafından Polis Vazife ve Salahiyat Kanununun mülga 18. maddesine dayanılarak yakalattırılmış ve polis nezaretinde Hudut Tabur Komutanı Şükrü Tüter’e teslim ettirilmiştir. Bundan sonra bu şahıslar Yedek Subay Nejdet Bilgez ve Bilal Bali komutalarındaki iki müfrezeye tefrik olunmuş (ayrılmış) ve Kukur deresinde elleri, kolları bağlandıktan sonra üzerlerine makineli tüfekle ateş edilmek suretiyle öldürülmüşlerdir.”
Tanık asker: Orada robot gibiydim
Olaydan 6 yıl sonra katliamın ağırlığına daha fazla dayanamayan bazı askerlerin, tüm bildiklerini askeri mahkemeye anlatmasıyla katliamın detayları bir bir ortaya çıktı. Gözaltına alınan 33 köylünün Muğlalı’nın emriyle hayvan ahırlarında tutulduğunu ifade eden ve kayıtlara Yüzbaşı Tezer olarak düşen bir asker, köylülere yapılan işkenceleri şöyle anlattı: “33 köylü gözaltına alındıktan sonra bir ay boyunca ahıra konuldu. Köylülerin sırtlarına eyer vuruldu, ağızlarına gem takıldı ve askerler üstlerine bindiler. Ben bu olayın ne kadar iğrenç olduğunu sivil olunca anladım. Orada robot gibiydim. Sivilde kendimi bir cani, bir canavar gibi gördüm. Ne insanlık, ne din ne de imanın askerlikte olmadığını gördüm.”
‘Mermim bitmişti!’
Askeri mahkemeye bildiklerini anlatan Niğdeli asker İsmail Çolak ise, yaşadıklarını “Köylüler yere dizüstü çökmüşlerdi. Her iki grup, yerde sürünerek yan yana gelmişti. Çoğu yüksek sesle dua okuyordu. Bağıran, çağıran, küfür edenler vardı. ‘Ateş’ komutuyla yumdum gözlerimi. Şuursuzca basmışım tetiğe. Mermim bitmiş ama ben hala ateş vaziyetindeyim. İnsanlar gözlerimin önünde cansız vaziyette yatıyordu. Katliamın ardından ‘Dağ başını duman almış’ marşını söyleyerek Saray’a döndük” ifadeleriyle anlattı.
Ödül gibi yargılama
Bu anlatımlardan sonra katliamın emrini verdiği gerekçesiyle 1949 yılında mahkeme karşısına çıkarılan Mustafa Muğlalı’yla ilgili Genelkurmay Askeri Mahkemesi, 23 Kasım 1949’da “görevsizlik” kararı verdi. Askeri Yargıtay’ın 9 Ocak 1950’de bu kararı bozması üzerine ise, Orgeneral Muğlalı 2 Mart 1950’de idama mahkûm edildi. Ancak bu ceza, yaşı dikkate alınarak 20 yıl hapse çevrildi. Muğlalı ile yargılanan diğer askerlerin ise beraatına karar verildi. Mahkum edildikten sonra Gülhane Askeri Tıp Akademisi’nin “ileri derecede akli yetersizlik” raporu vermesi üzerine Muğlalı, tekrar tahliye edilmesi sonrası 1 Aralık 1951’de öldü.
Kışlaya Muğlalı’nın ismi verildi
Katliamın hesabı sorulmadığı gibi yıllar sonra 2004’te Özalp’teki askeri kışlaya Mustafa Muğlalı’nın ismi verildi. Ailelerin mahkemeye yaptıkları başvuru ve halkın tepkisi sonucu kışlanın ismi, 2011 yılında “Şehit Astsubay Erkan Durukan” olarak değiştirildi. Aradan geçen 75 yılda, adına şiirler ve kitaplar yazılan katliamda öldürülen 32 kişinin cenazesi ise halen yasaklı askeri bölge olan Sefo Deresi’nde. Tüm başvurularına rağmen ailelerine öldürülen yakınlarının kemikleri verilmedi.
Ahmet Arif: Dövdüler, ‘oku’ dediler, okumadım
Yaşanan bu katliamı, “33 Kurşun” adını verdiği şiirinde anlatan Şair Ahmed Arif, bir röportajında olayın hikayesini şöyle kaydetti: “’Niye yazdın bunu’ dediler. Ben de dedim ki, ‘Şu Bahçelievler’de manyağın biri otuz tane tavuğu çalsa, kesse, sokağa atsa, ertesi gün Ulus Gazetesi olayı dört sütun üzerinden verir. Tavuk değil bu yahu, 33 tane senin vatandaşın. Hiçbir suçu yok. Tertemiz. Belki hepimizden daha suçsuz. Kimsesizlikten başka suçu yok. Kimsesiz adamlar, o kadar. İçlerinde genci var, yaşlısı var. Öldürmüşler, kurşuna dizmişler… Dediğim gibi ben bunu bir ağıt olarak ele aldım. İşte bu ‘Otuzüç Kurşun’ şiiri yüzünden geldiler götürdüler beni. Gece sabaha kadar dövdüler. ‘Oku’ dediler, okumadım.”
33 Kurşun şiiri
1-
Bu dağ Mengene dağıdır
Tanyeri atanda Van’da
Bu dağ Nemrut yavrusudur
Tanyeri atanda Nemruda karşı
Bir yanın çığ tutar, Kafkas ufkudur
Bir yanın seccade Acem mülküdür
Doruklarda buzulların salkımı
Firari güvercinler su başlarında
Ve karaca sürüsü,
Keklik takımı…
Yiğitlik inkar gelinmez
Tek’e – tek döğüşte yenilmediler
Bin yıllardan bu yan, bura uşağı
Gel haberi nerden verek
Turna sürüsü değil bu
Gökte yıldız burcu değil
Otuzüç kurşunlu yürek
Otuzüç kan pınarı
Akmaz,
Göl olmuş bu dağda…
2-
Yokuşun dibinden bir tavşan kalktı
Sırtı alaçakır
Karnı sütbeyaz
Garip, ikicanlı, bir dağ tavşanı
Yüreği ağzında öyle zavallı
Tövbeye getirir insanı
Tenhaydı, tenhaydı vakitler
Kusursuz, çırılçıplak bir şafaktı
Baktı otuzüçten biri
Karnında açlığın ağır boşluğu
Saç, sakal bir karış
Yakasında bit,
Baktı kolları vurulu,
Cehennem yürekli bir yiğit,
Bir garip tavşana,
Bir gerilere.
Düştü nazlı filintası aklına,
Yastığı altında küsmüş,
Düştü, Harran ovasından getirdiği tay
Perçemi mavi boncuklu,
Alnında akıtma
Üç topuğu ak,
Eşkini hovarda, kıvrak,
Doru, seglavi kısrağı.
Nasıl uçmuşlardı Hozat önünde!
Şimdi, böyle çaresiz ve bağlı,
Böyle arkasında bir soğuk namlu
Bulunmayaydı,
Sığınabilirdi yüceltilere…
Bu dağlar, kardeş dağlar, kadrini bilir,
Evvel Allah bu eller utandırmaz adamı,
Yanan cıgaranın külünü,
Güneşlerde çatal kıvılcımlanan
Engereğin dilini,
İlk atımda uçuran
Usta elleri…
Bu gözler, bir kere bile faka basmadı
Çığ bekleyen boğazların kıyametini
Karlı, yumuşacık hıyanetini
Uçurumların,
Önceden bilen gözleri…
Çaresiz
Vurulacaktı,
Buyruk kesindi,
Gayrı gözlerini kör sürüngenler
Yüreğini leş kuşları yesindi…
3-
Vurulmuşum
Dağların kuytuluk bir boğazında
Vakitlerden bir sabah namazında
Yatarım
Kanlı, upuzun…
Vurulmuşum
Düşüm, gecelerden kara
Bir hayra yoranım çıkmaz
Canım alırlar ecelsiz
Sığdıramam kitaplara
Şifre buyurmuş bir paşa
Vurulmuşum hiç sorgusuz, yargısız
Kirvem, hallarımı aynı böyle yaz
Rivayet sanılır belki
Gül memeler değil
Domdom kurşunu
Paramparça ağzımdaki…
4-
Ölüm buyruğunu uyguladılar,
Mavi dağ dumanını
ve uyur-uyanık seher yelini
Kanlara buladılar.
Sonra oracıkta tüfek çattılar
Koynumuzu usul-usul yoklayıp
Aradılar.
Didik-didik ettiler
Kirmanşah dokuması al kuşağımı
Tespihimi, tabakamı alıp gittiler
Hepsi de armağandı Acemelinden…
Kirveyiz, kardeşiz, kanla bağlıyız
Karşıyaka köyleri, obalarıyla
Kız alıp vermişiz yüzyıllar boyu,
Komşuyuz yaka yakaya
Birbirine karışır tavuklarımız
Bilmezlikten değil,
Fıkaralıktan
Pasaporta ısınmamış içimiz
Budur katlimize sebep suçumuz,
Gayrı eşkiyaya çıkar adımız
Kaçakçıya
Soyguncuya
Hayına…
Kirvem hallarımı aynı böyle yaz
Rivayet sanılır belki
Gül memeler değil
Domdom kurşunu
Paramparça ağzımdaki…
5-
Vurun ulan,
Vurun,
Ben kolay ölmem.
Ocakta küllenmiş közüm,
Karnımda sözüm var
Haldan bilene.
Babam gözlerini verdi Urfa önünde
Üç de kardaşını
Üç nazlı selvi,
Ömrüne doymamış üç dağ parçası.
Burçlardan, tepelerden, minarelerden
Kirve, hısım, dağların çocukları
Fransız Kuşatmasına karşı koyanda
Bıyıkları yeni terlemiş daha
Benim küçük dayım Nazif
Yakışıklı,
Hafif,
İyi süvari
Vurun kardaş demiş
Namus günüdür
Ve şaha kaldırmış atını.
Kirvem hallarımı aynı böyle yaz
Rivayet sanılır belki
Gül memeler değil
Domdom kurşunu
Paramparça ağzımdaki…
Kaynak: MA/Dindar Karataş
