Dünyada ve Türkiye’de otoriterlik giderek artarken otokratik yönetimler üzerine tartışmalar da yoğunlaşıyor. Bu konuda değerlendirmeler, genellikle otokratlar (Trump, Putin, Erdoğan, Netanyahu vb) üzerinden yapılıyor. Hal böyle olunca da “Onlar iktidardan giderse otoriter rejimlerden kurtulmuş olunacak” gibi bir algı ortaya çıkıyor. O zaman da şu soruya yanıt aramak gerekiyor: Otokratların aynı dönemde ortaya çıkmaları bir tesadüf mü?
Bu soruya yanıt ararken, Hitler Nazizmi ile Mussolini faşizminin iki savaş arasındaki 1930’lu, 40’lı yıllarda ortaya çıktığını; 1970’li ve 80’li yıllarda ise Şili, Türkiye, Arjantin başta olmak üzere birçok ülkede faşist darbelerin gerçekleştiğini anımsamak yararlı olacaktır. Otoriter rejimlerin yükseldiği her iki dönemde de kapitalizm büyük bir krizin içindedir ve krizden çıkış için yeni bir sermaye birikim rejiminin ve onunla birlikte üretim biçimlerinden, devletin yapısına kadar bütün kurum ve normların dönüşmesi gerekmektedir. Bunu da demokrasinin asgari ölçüde de olsa işler olduğu ve mevcut hukuk sisteminin işlediği koşullarda yapmak mümkün değildir.
Otokratlar her iki dönemde de hem ulusal hem uluslararası sermaye tarafından teşvik edilmiş ve desteklenmiştir. Hitler ve Mussolini’ye verilen destek ile amaçlanan, Ekim Devrimi’nin ardından Avrupa’da güçlenen sosyalizmin yayılmasını engellemek ve giderek genişleyen Sovyetler Birliği’ni boğmaktır. Ancak burjuvazinin murat ettiğinin aksine, kontrolden çıkan ve insanlık tarihinin en büyük katliamlarına neden olan bu diktatörler; Sovyetler Birliği’nin savaş alanındaki başarısı sayesinde ortadan kaldırılmışlardır.
1970’li ve 80’li yıllardaki darbelerin burjuvazi tarafından desteklenme nedeni ise kapitalizmi krizden çıkaracağı düşünülen neoliberal politikaların yaşama geçirilmesinin önünde engel olarak görülen işçi hareketi ve toplumsal muhalefetin bertaraf edilmesidir. Neoliberalizm, aradan geçen 45-50 yılda kimi ülkelerde darbeyle, kimi ülkelerde savaşla, kimilerinde ise mevcut rejim içinde işçi sınıfı ve toplumsal muhalefeti baskı altına alınarak yaşama geçirilmiştir. Ancak bugüne geldiğimizde sosyal eşitsizlikleri artıran, sosyal ve ekolojik tahribata neden olan bu politikaların sürdürülebilmesi için mevcut hukuk düzenini tanımayan, toplum üzerindeki baskıyı daha da artıracak otokratlara ihtiyaç duyulmuştur. Geçmişte olduğu gibi sermaye sınıfı, ihtiyaç duyduğu otoriterleşmeyi sağlayan otokratları bugün de desteklemektedir. Bu bağlamda yukarıda isimlerini andığımız günümüz otokratlarının, yükselen otoriterliğin nedeni olmaktan ziyade sonucu olduklarını söylemek daha doğru olacaktır.
Günümüzde giderek yükselen otoriterleşme, neoliberalizmle olan doğrudan bağlantısı nedeniyle “neoliberal otoriterlik” olarak da kavramlaştırılmaktadır. Konunun “neoliberal otoriterlik” kavramı üzerinden tartışılması meselenin -tesadüflere bağlı olduğu algısı yaratacak şekilde- otokratlar üzerinden değerlendirilmesine göre çok daha gerçekçi bir analize olanak vermektedir. Ancak şu noktayı da gözden kaçırmamak gerekir: Kapitalizm, her dönemde otoriterliği içeren bir sistemdir. Kapitalin yani sermaye birikiminin tüm aşamaları “el koymayı, emeğin ve doğanın sömürüsünü” içerir ki bu da zorla rıza üretmeyi yani despotizmi gerektirir. Dolayısıyla kapitalizmde hangi birikim rejimi söz konusu olursa olsun gerçek anlamda bir demokrasiden söz etmek mümkün değildir.
“Birinci kuşak haklar” olarak da kabul edilen ve burjuva devrimleriyle sağlanmış olan yaşam hakkı, eşit yurttaşlık, düşünce ve ifade özgürlüğü gibi temel haklar, burjuva demokrasisinin (hukukunun) sömürü ve despotizme dayanan sistemin ihtiyaçlarından ve meşrulaştırılmasından ibarettir. Zira burjuvazi dışında kalan halk kesimleri için bu hakların kullanılması, ancak işçi sınıfı mücadeleleriyle elde edilen kolektif hakların kullanılmasıyla mümkün olabilmiştir. Kolektif hakların uluslararası norm haline gelmesi ise, II. Dünya Savaşı sonrasında kapitalizme alternatif olan reel sosyalizmin tehdidi karşısında kapitalizmi meşru hale getirmek gayesiyle hazırlanan Philadelphia Bildirgesi (1944) ve İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi (1948) ile gerçekleşmiştir.
70’li yıllarda Sovyetler Birliği’nin zayıflaması ve ardından Berlin Duvarı’nın yıkılarak Doğu Bloku’nun dağılmasıyla birlikte sosyalizmin tehdit olmaktan çıkması, toplumu baskı altına alarak sınıflar arası güç dengesini burjuva sınıfı lehine değiştirmeyi amaçlayan otoriter yönetimlerin önünü açmıştır. Böylece kolektif haklar (örgütlenme, grev, toplantı, gösteri ve yürüyüş vb) ve kolektif haklar sayesinde kullanılabilir olan -eşit yurttaşlık, düşünce ve ifade özgürlüğü gibi- temel haklar otoriter yönetimlerin hedefi haline gelmiştir.
Sözün özü, otoriterleşme ve beraberinde gelen sosyal, siyasal ve ekolojik yıkım, kapitalist sistem üzerinden ele alınmadığı sürece soruna yönelik isabetli tespitler yapmak ve sorunu ortadan kaldırmaya yönelik doğru mücadele yol ve yöntemlerini geliştirmek mümkün olmayacaktır. Otoriterleşmenin ve toplumsal yıkımın failinin kapitalist sistem ve dolayısıyla egemen sınıf olarak tanımlanması ise kaçınılmaz olarak mücadelenin her alanda sınıf perspektifiyle yürütülmesi gerektiği sonucunu ortaya çıkaracaktır.
