Xoybûn’un kongresinde tek bir örgüt kurmak için diğer örgütlerin kendilerini fesh etmeleri, genel bir ayaklanma başlatılması, bütün Kürt güçlerini yönetecek bir genel komutanlık oluşturulması gibi önemli hükümler yer almıştır
Hüseyin Kalkan
Cumhuriyetin ilk yıllarında kurulan Kürt örgütlerinin başında Xoybûn gelmektedir. Xoybûn, 5 Ekim 1927 yılında Lübnan’da kurulmuştur. 8 Ekim 1927 yılında ise Ağrı Kürt Cumhuriyeti’nin kuruluşunu ilan etmiştir.
Şeyh Said İsyanı’nın bastırılmasından sonra isyanda rol alan Kürtlerin bir bölümü Suriye ve Lübnan’a sığınmıştır. Bunlar ilk başta Xoybûn’un kuruluşunda yer almıştır. Ayrıca Bedirxaniler ve Avrupa’da yaşayan bazı Kürt aydınları da Xoybûn’un kuruluşunda yer almışlardı. Xoybûn üzerine önemli çalışmalardan birine imza atmış olan Rohat Alakom, Memduh Selim’in Xoybûn’un kuruluşunda önemli rol oynadığını belirtir. Memduh Selim, farklı çevrelerden Kürt şahsiyetlerle ilişki kurar ve onları yeni bir örgütlenmeye gitmeye ikna eder. Görüştüğü kişiler arasında Dr. Mehmet Şükrü Sekban, İhsan Nuri, Şeyh Said’in oğlu Ali Rıza, Berazi Aşireti reisi Mustafa Şahin, Paris’te bulunan Şerif Paşa ve o yıllarda Kahire’de bulunan Celadet ve Kamuran Bedirxan gibi şahsiyetler bulunuyordu. Kürdistan Teali Cemiyeti, Kürt Teşkilat-ı İçtimaiye Cemiyeti, Kürt Millet Fırkası ve İstiklal Komitesi, Xoybûn’u kurmak için bir araya gelen örgütlerdir. Xoybûn’un kongresinde önemli kararlar alınmış ve bu kararları hayata geçirmek için atılacak adımlar belirlenmiştir. Kongrede tek bir örgüt kurmak için diğer örgütlerin kendilerini fesh etmeleri, genel bir ayaklanma başlatılması, bütün Kürt güçlerini yönetecek bir genel komutanlık oluşturulması, bu güçlerin organize edilmesi ve modern teçhizatla donatılması gibi önemli hükümler yer almıştır. (Rohat Alakom, Hoybûn Örgütü ve Ağrı Ayaklanması, s. 34, Avesta Yayınları)
Xoybûn’un o güne kadar Kürt örgütlerinde rastlanmayan birçok farklılığından biri de ayrıntılı bir tüzüğe sahip olmasıdır. 31 maddeden oluşan bu tüzüğün ilk bölümünde örgütün amaçları, örgüte üye olma koşulları sıralanmaktadır. Burada önemli bir nokta Xoybûn’a üye olma koşulu olarak Kürt olmayı şart koşmasıdır. Tüzük ayrıca Xoybûn’a üye olmak için bir yemin metni de kapsamaktadır. Rohat Alakom’a göre Xoybûn’un ilk merkez komitesi ise şu isimlerden oluşmaktadır: Mehmet Şükrü Sekban, Celadet Bedirxan, Memduh Selim, Haco Ağa, Ramanlı Emin, Ali Rıza, Mustafa Şahin, Süleymanyalı Kerim Rüstem Bey. (Rohat Alakom, age. 37) Başka bazı kaynaklar Nuri Dersimi’nin ve Kamuran Ali Bedirxan’ın da merkez komitesinde olduğun belirtiler.
Xoybûn ve Ermeniler
Xoybûn’un daha kuruluş aşamasında Ermenilerle ilişkileri vardır. Bazı kaynaklara göre Xoybûn kuruluş toplantısını Ermeni liderlerinden Vahan Papazyan’ın Lübnan’daki evinde yapmıştır. Xoybûn ile Taşnak Partisi arasında bir anlaşma imzalanır. Bu anlaşmada iki örgüt arasındaki ilişkiler formüle edilir. Xoybûn Merkez Komitesi’nden 8 kişi ve Taşnak örgütünden Vahan Papazyan’ın altında imzalarının bulunduğu bu antlaşmanın maddeleri arasında iki örgütün ilişkilerini düzenleyen maddeler vardır. Xoybûn ve Ermeni Taşnak Partisi ile varılan ittifak, uluslararası platformlarda Kürt sorununu anlatmakta etkili olmuştur. Özellikle Ağrı İsyanı sırasında Taşnak Partisi Xoybûn’a silah ve lojistik destek sağlamıştır.
Ağrı Ayaklanması ve Xoybûn
En uzun Kürt isyanı Ağrı İsyanı’dır. Ağrı İsyanı, Xoybûn örgütü kurulmadan önce 1926 yılında Biroyê Heskê Têlli tarafından başlatılmıştır. Xoybûn, 1927 yılında kurulduktan sonra İhsan Nuri, ‘Paşa’ rütbesiyle Xoybûn tarafından ‘Kürt kuvvetleri başkomutanı’ olarak atandı. Biroyê Heskê Têlli ise Kürdistan’ın Ağrı Vilayeti valiliğine atandı. Ağrı ayaklanmaları sürerken Ağrı Cumhuriyeti, 8 Ekim 1927’de bağımsızlığını ilan etti. Bazı kaynaklara göre Ağrı Kürt Cumhuriyet, Ağrı, Van ve İran’ın bir kısmını kapsamaktadır. İhsan Nuri Paşa komutan olarak atandıktan sonra Xoybûn’un belirlemeleri ışığında askeri ve yerel kuvvetleri düzenlemiş ve Türk ordusu karşısında önemli başarılara imza atmıştır. İhsan Nuri dağa çekilen bütün Kürtleri olduğu gibi, sürgünde olan Kürtleri de topladı. Ve Celali aşireti adamları arasında bir askeri disiplin sağladı. Ayrıca Kürt bayrağını Ağrı’ya dikti ve bir milli marş besteledi. Ağrı isimli Kürtçe bir gazete yayınladı.
Kürt cumhuriyetinin anayasası
Xoybûn, bu doğrultuda bir devletin ön anayasa taslağı sayılacak bir belge yayınladı. ‘Ağrı Kürt Cumhuriyeti’nin ilanı, İşgal ve Kurtuluş’ başlıklı belge, 12 maddeden oluşmaktadır. İlk maddede Kürt vatanında Türk işgaline son verildiği ve Kürt milli hükümetinin kurulduğu ilan edilir. Bu hükümetin kimlerden oluştuğuna dair bir bilgi yer almaz belgede, ancak söz konusu olan hükümetin Xoybûn’un merkez komitesinde yer alan kişilerden oluştuğunu tahmin edebiliriz. Zaten bu merkez komite İhsan Nuri Paşa ve Biroyê Heskê Têlli’nin atamasını yapmıştı. 2. maddede ise sivil ve askeri memurların atanması ve hükümetin çeşitli organlarına dair bütün kararların Xoybûn’un askeri komutanlıkları tarafından yerine getirileceği belirtilmiştir. Önemli maddelerden biri de 6. maddedir. Bu maddede yabancı konsoloslukların güvenliğinden Kürt hükümetinin sorumlu olduğunu belirtir. Bu maddenin bu şekilde formüle edilmesi Xoybûn’un kendini diğer devletlerle eşit gördüğünü gösteren bir işarettir. 7. maddede Kürt hükümeti bölgesindeki nüfusun ırk ve din ayrımı yapılmaksızın eşit muamele göreceği ilan edilir. Özel ya da devlet mallarının yağmalanmasını yasaklar. 9. madde Şapka ve Latin harflerinin kullanma zorunluluğunun kaldırıldığını ilan eder. Herkes istediği gibi giymekte özgürdür. 10. madde ile Türk mahkemelerinin verdiği hükümler iptal edilir ve hüküm giyenler affedilir. 11. madde sıkıyönetime dairdir. Kürt milli hükümetinin kontrolündeki bütün topraklarda geçici olarak sıkıyönetim ilan edilir. 12. madde bu bildirinin kanun niteliğine sahip olduğunu belirterek, buna aykırı davranmanın Kürt hükümetine ihtiyatsızlık olarak değerlendirileceği ve cezasının idam olduğu belirtilir. Bu taslak Jordi Tejel Gorgas tarafında hazırlanan, ‘Kürt Mili Cemiyeti Xoybûn’ ismi ile Avesta Yayınları’nın yayınladığı kitabın 109 ve 110. sayfalarında yer almaktadır.
Ağrı İsyanı yer yer 1932 yılına kadar sürmüştür. Ama 1930’daki saldırıdan Kürt kuvvetleri ağır bombardıman altında önemli kayıplar vermiştir. İhsan Nuri Paşa ve yanındakilerin önemli bir bölümü Türkiye sınırlarının dışına çıkmıştır. Xoybûn, güç kaybetse de varlığını 1946 yılına kadar sürdürmüştür. Bu tarihten sonra dağılmıştır.
Xoybûn’un farkı
Xoybûn, hakkında çok sayıda yazılı belgenin bugüne kaldığı Kürt örgütüdür. Bunun nedeni modern bir örgüt olması ve merkezinin Türkiye Cumhuriyeti’nin sınırları dışında olmasıdır. Ancak bu örgütle ilgili bütün belgelerin değerlendirildiğini söylemek şimdilik mümkün değil. Xoybûn hakkında çok sayıda çalışma yayınlandı ve yeni yayınlar yolda. Xoybûn’u ayıran bir diğer özelliği ise diplomatik ve propaganda çalışmalarına verdiği önem. Bu konuda da önceki dönemin Kürt örgütlerinden ayrılır ve modern niteliğini pekiştirir. Xoybûn, bir hükümet gibi davranır ve diğer hükümetlerle bu düzeyde ilişki kurar.
Süreyya Bedirxan’ın Amerika’daki diplomatik çalışmaları, yine Fransa’da yürüttüğü faaliyetler bu diplomatik çalışmalara örnektir. Ayrıca Ağrı Kürt Cumhuriyeti ilan edildikten sonra İngiltere, Fransa, ABD ve BM’den tanınma istemiştir. Xoybûn, farklı kesimlere seslenerek ve farklı dillerde bildiriler yayınlamış, kamuoyu desteğine önem vermiştir. Ağrı Dağı’nda kısıtlı imkanlara rağmen Kürtçe bir gazete yayınlamıştır.
