Kapitalizmin genişletilmiş üretim ve yeniden üretim koşulları bir yandan küçük üretimi geliştirip yaygınlaştırırken bir yandan da rekabeti, sermayenin temerküzünü ve tekelleşmeyi körükleyerek, küçük üretimi tasfiye etmeye çalışır. Bu bağlamda köylü toprağını kaybeder ya da üretim yapamaz hale gelerek şehirlere göç eder ve şehir küçük burjuvazisi ile birlikte kapitalist ilişkilerin karmaşası içinde kıt-kanaat geçinmeye çalışır. Küçük burjuvazinin alt kesimleri için giderek işçileşmek, ucuz bir işgücü haline gelmek kaçınılmaz hale gelir. Küçük burjuvaziyi ve orta sınıfları sisteme entegre etmek için burjuvazi de boş durmaz. Onların dudaklarına bir parmak bal sürerek ve vatan-millet-sakarya edebiyatı yaparak etkili olur. Bu nedenle maddi üretim koşullarından kaynaklanan sınıfsal tavrı nedeniyle zaten ikircikli olan küçük burjuvazi güçlü olan tarafa eğilim gösterir. Çıkarlarına halel gelmediği sürece burjuvazinin kapitalist rant ve talan politikalarına sessiz kalarak düzeni/sistemi savunmayı sürdürür.
İnsanların düşüncelerini son kertede belirleyen maddi hayatın üretimi ve yeniden üretimi koşulları olduğu için aydınlar, geldikleri sınıfın çıkarları ve alışkanlıklarıyla maddi hayatın üretimi içinde ortaya çıkan ideolojinin, kültürün, eğitimin ve etik değerlerin etkisiyle temel sınıfların mücadeleleri arasında bir tercih yapmak zorunda kalır. İki temel sınıf arasında gelgitlerin, ikircikli tutumların, eski ile yeni arasında bocalamaların küçük burjuva aydınlarda görülmesinin nedeni budur.
Aydınların en önemli çelişkisi, içinde yaşadıkları toplumun egemen üretim tarzı ile üretim ilişkileri arasındaki çelişki ve çatışmaların kendi çıkarlarıyla olan ilişkileri biçimidir. Aydınlar, köken olarak hangi sınıftan gelirse gelsin esas olarak benimsedikleri sınıfın ideolojisiyle o sınıfın aydını veya temsilcisi sıfatına hak kazanır. Belirli bir tarihsel anda işçi ve emekçi sınıfların aydınları ile egemen burjuvazinin aydınlarından söz edilebilir. Ancak kapitalist toplumda iki temel sınıfın dışında kalan ve varlıklarını bu sınıfların çıkarlarıyla bütünleştirmekte gören ara sınıfların, yani küçük burjuva aydınları da olabilir.
Kapitalist toplumda aydınları genel olarak iki kategoride, yani, burjuva aydınları ve proletarya aydınları olarak ele alabiliriz. Burjuvazi kendi içinde homojen bir yapı göstermediğinden, burjuva ve küçük burjuva aydınları olarak bir ayırıma tabi tutmak yanlış olmaz. Küçük burjuva aydını, toplumsal formasyonu nedeniyle burjuvazinin çıkarlarını bütünleştirmeye çalışırken sınıfsal yapısından ve aydın niteliğinden gelen refleksle proletaryanın mücadelesinden de etkilenir. Sınıflar mücadelesinin yükseldiği dönemlerde daha çok proletaryanın, ezilenlerin ve dışlananların yanında yerini alır. Yenilgi ve durgunluk dönemlerinde ise egemen sınıfın yanında yer alır ve statükoyu savunur.
Sosyalist hareketin kadrolarının esas olarak küçük burjuva kökenden gelen insanlardan (öğrenci, öğretmen, memur, mühendis, doktor, sanatçı vb.) oluşması, aynı zamanda sosyalist saflardaki küçük burjuva eğilimlerin gelişmesinde etkili olur. Bu nedenle sosyalist hareketin kitleselleşemediği, sınıf ve kitleler arasında maddi bir güç olamadığı, ideolojik ve siyasal düzeyde belirli bir bilinç ve inisiyatifi temsil edemediği durumlarda hareket içinde, oportünizm, popülizm, sekterizm, bireysel terörizm vb biçimlerde ifade edilebilecek sapmalar kaçınılmaz hale gelir.
Türkiye’de aydın denilince, daha çok küçük burjuva ve orta sınıflardan gelen, burjuva eğitim ve kültür birikimini temsil eden elit bir tabayı anlamamız gerekiyor. Bu bakımdan aydınlar için, “Burjuva eğitim, kültür ve bilgi birikimi bulunan, bilgi ve görgüsünü toplumu aydınlatma faaliyetine yansıtan, çeşitli alanlarda özel eğitim gören, belirli bir mesleki faaliyeti olan ve bu faaliyetini genelde toplumun hizmetin sunan kişiler” şeklinde bir tanım yapabiliriz. Ancak ideolojik ve siyasal olarak bu genel tanım yeterli değil, esas olan bir aydının toplumu aydınlatma faaliyetini “kim için, ne için, hangi sınıf için” yaptığıdır. Bu sorulara verilecek yanıt, bir aydının devrimci ve demokrat olup olmadığını belirleyecektir.
