28-29 Kasım 2025 tarihlerinde düzenlenen ‘4. Uluslararası Melayê Cizîrî Sempozyumu’bu yıl da yurtiçi ve yurtdışı 111 akademisyenin katılımıyla Şırnak’ın Cizre ilçesinde ‘Melayê Cizîrî’nin Ahlak Anlayışı. Ahlaktan Etiğe Yaşam Felsefesi’ başlıklarıyla gerçekleşti. Bu yazıda birkaç dizeyle de olsa Kürt Edebiyatının ‘Gönül Sultanı’ Melayê Cizîrî’yi anmak istedim.
Klasik Kürt edebiyatının en önemli isimlerinden, büyük bir âlim, mutasavvıf ve şair. Özellikle Kürtçe kaleme aldığı tasavvufi şiirleri içeren divanıyla, bu edebiyatın zirve noktalarından biri olarak kabul edilir.
Kaynaklar Onun Şırnak’ın Cizre ilçesinde dünyaya geldiğini hayatının büyük bölümünü burada geçirdiğini ve burada vefat ettiğini belirtir.
Medrese eğitiminde sadece dini ilimlerle yetinmeyip edebiyat ve tasavvuf alanlarında derinleşmiş, Kürtçenin yanı sıra Arapça ve Farsçayı da ileri seviyede öğrenip Diyarbakır, Bingöl, Hasankeyf gibi farklı yerlerde ilim tahsil etmiştir.
Melayê Cizîrî, tasavvufi Kürt edebiyatının kurucu ve öncü simaları arasında ilk sırada yer alır.Varlığın anlamına, zuhuruna ve tecellisine gönül gözüyle yaklaşan, irfanı anlama kudreti olarak gören bir sufidir. Kendisine “Aşkın Piri” ve “Arif-i Rabbanî” unvanları verilmiştir.
‘Çarê hilin yarê bibîn ne d’perdeya tare bibîn Sed carî er karî bibîn gul wê di nêva buxçe da. (‘Perdeyi atıp bak sevgiliye, karanlık perdeden görmeye çalışma / Gücün varsa eğer, yüz kez görebilirsin bahçedeki gülü.)
***
Günümüze ulaşan tek eseri, Kürtçe kaleme aldığı Divan’ıdır. Bu divan, Kürtçe edebî eserler içinde müstesna bir yere sahiptir.
Şiirlerinin merkezinde İlahi Aşk ve Vahdet-i Vücud (Varlığın Birliği) düşüncesi yer alır. Dünyevi ve ilahi aşk estetiğini iç içe işler. Şiirlerinde coşku ve hüzün bir aradadır. Bu şiirler, klasik Kürt edebiyatının temel taşları olup, zengin dil, sanatlı söyleyiş ve derin tasavvufi muhteva ile doludur. Aşk ve güzellik kavramları bütünlük içinde, bir arada ele alınır. Evrendeki her türlü güzelliğin Tanrı’nın suretini, tanrısal güzelliği yansıttığı öğretisine bağlı kalan şaire göre, her şey bu hakikati kanıtlayan bir simgedir. Onun Tanrı kavramı etrafında hiçleşmeyi ve onda bir olmayı arzulayan mistik tutkusu birçok şiirinde kendini açıkça gösterir. Öte yandan evrenin, oluşun, varlığın maddi temellerini görmezden gelen bir yaklaşım sergilemekten de kaçınır.
Ji her bê dax û bê derdî mepirsin mihneta ‘eşqê / Çi zanin bê xeber jana ji dilê dax û keser té da.’ (Cefa çekmeyenden sormayın mihnetini aşkın / Gam yüklü gönüldeki sızıyı o nerden anlasın.)
Arapça ve Farsça kelimelere yer vermekle birlikte, zengin bir Kürtçe kullanmış; atasözleri ve deyimleri başarılı bir şekilde kullanmıştır. Eleştirmenlere göre; aruz vezninin ustasıdır ve soyutlama, söz oyunu, mübalağa gibi sanatları incelikli bir ahenkle kullanmıştır.
Cizîrî’nin divanı, geçmişte ve günümüzde Kürtlerin tarihsel olarak meskun olduğu medreselerde önemli bir yere sahiptir. Öğrenciler ve mollalar onun şiirlerini makamla okuma geleneğini sürdürmüşlerdir.
Eleştirmenler; Cizîrî’nin hemen bütün şiirleri metafizik ve ruhsal bir derinlik içermekle birlikte şairin sadece geleneğin getirdiği klişelere, mazmunlara yaslanmakla yetinmeyip metaforlara, alegorilere dayalı karmaşık ve çarpıcı bir düşünsel arka plan kurmayı ustalıkla başardığını belirtir.
‘Alim in em vê dizanin cism in em, ew rûh û can in / Qet ji hev batin xweya nin gerçi zahir ew cuda ye.’ (Biz bu gerçeği biliriz; biz birer beden, onlar ruh ve candır / Görünürde ayrı gibi olsa da hakikatte bunlar birdir.)
***
Vefat ettiğinde Cizre’de ders verdiği Kırmızı Medrese’nin alt katına gömülmüştür. Burası, halk tarafından önemli bir ziyaretgâh olarak kabul edilmektedir.
O, klasik Kürt şiirinin Kurmancî lehçesindeki sembolik zirvesi ve zemini gibidir. Eserleri, sadece edebi değer taşımakla kalmayıp, tasavvufi öğretilerin Kürt irfanıyla buluşmasına ve aktarılmasına hizmet etmiştir.
Melayê Cizîrî, eserleriyle Kürt kültür ve edebiyatına ölümsüz bir iz bırakmış, düşünceleri ve sanatsal yeteneğiyle “Şarkın Bilgesi” olarak da anılmayı hak etmiştir.
